Ιατρική: από την αυθεντία στην ψευδοεπιστήμη;

Γράφει ο
Αχιλλέας Ε. Κούμπος
Αναισθησιολόγος, Συνεργάτης του ΥΓΕΙΑ

Είναι γεγονός πως κάθε εποχή γεννά τις δικές της ιδέες. Η Αρχαία Ελλάδα θεωρούσε την πολιτική συμμετοχή στα δημόσια πράγματα ως το πεδίο όπου ένας άνδρας κατακτά δόξα και τιμές. Αντίθετα, «η σύγχρονη απόλαυση της ιδιωτικότητας» θα θεωρούνταν από τους Αρχαίους προσβλητική για την ελευθερία και θα μας έλεγαν ότι ταιριάζει μόνο σε δούλους. Η εξουσία της Εκκλησίας ως και την Αναγέννηση, τα ανθρώπινα δικαιώματα του Διαφωτισμού, η παντοδυναμία της επιστήμης και της τεχνολογίας τον 19ο αιώνα, είναι μόνο μερικές από τις ιδέες που επικράτησαν ανά τους αιώνες.

Η έννοια της «αυθεντίας» δεν είναι ανεξάρτητη των ιδεών που υιοθετεί και πιστεύει κάθε εποχή. Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ως αυθεντία ορίζεται «η ιδιότητα πράγματος, γνώμης ή προσώπου να θεωρείται ότι έχει αναμφισβήτητο κύρος για λόγους άσχετους προς τη λογική». Η παράλογη αυθεντία έδωσε τη θέση της σε δύο, όχι τόσο, νέες ιδέες: την ισότητα και τη λογική. Ας δούμε ξεχωριστά τις δύο ιδέες και πώς ανατρέπουν την αυθεντία.

Η ισότητα είχε ως συνέπεια να συντριβεί η αυθεντία που στηριζόταν σε κάθε εξουσία που θεωρούσε εαυτόν υπεράνω κριτικής. Ας σκεφτούμε ποια είναι η αυθεντία του σημερινού δασκάλου, του σημερινού πατέρα ή ακόμα του πολιτικού, της Εκκλησίας, της δικαιοσύνης. Κανείς πλέον δεν είναι υπεράνω κριτικής. Σήμερα όλοι έχουμε δικαιώματα και τρόπους να τα υπερασπιζόμαστε.

Λογική: η χρήση των μαθηματικών σε νέα πεδία, όπως τις κοινωνικές επιστήμες (ιστορία, οικονομία κ.ά.) και τις βιολογικές – ιατρικές, επεκτείνεται σε τέτοιο βαθμό, που κρίνεται απαραίτητη για την κατανόηση του κόσμου γύρω μας, αλλά και του εαυτού μέσα μας. Το κατ᾽ εξοχήν εργαλείο για αυτήν τη δουλειά είναι η στατιστική, που γίνεται «η μαθηματική διαπραγμάτευση της πραγματικότητας».

Αυτή ακριβώς η στατιστική και οι συσχετίσεις της επέτρεψαν να αναδυθεί μια ψευδοεπιστήμη των συσχετίσεων. Για παράδειγμα, η επιστημονική ανακάλυψη πρωτεϊνών, βιταμινών, ιχνοστοιχείων σε διάφορες τροφές ή φυσικά προϊόντα, θα συνδεθούν χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση με γενικότερες έννοιες όπως, «ευεξία», «δύναμη», «αντιγήρανση», «ευτυχία» και πάει λέγοντας. Αυτή η παράλογη συσχέτιση είναι μια από τις πληγές των σύγχρονων κοινωνιών, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν μπορεί ούτε να αποδειχθεί, αλλά ούτε και να αναιρεθεί η αποτελεσματικότητα και η επιστημονική της ακρίβεια. Η ψευδοεπιστήμη των συσχετίσεων απομακρύνεται από την ευθύνη και την επιστημονικότητα της κλασικής ιατρικής και εισέρχεται στα πεδία της ομοιοπαθητικής, της εναλλακτικής ιατρικής, γενικά σε ό,τι ονομάζεται στις μέρες μας ήπια ιατρική.

Σε αυτά τα πλαίσια, δεν είναι σπάνιες οι φορές που η εξαπάτηση χρησιμοποιήθηκε ως μέσον για να «αποδειχθεί» η αλήθεια της ήπιας ιατρικής. Το γνωστό άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1998 στο «Lancet» από τον Άντριου Ουέικφιλντ ενάντια στα εμβόλια και αποσύρθηκε μετά την καταδίκη του συγγραφέα, είναι ενδεικτικό. Μόνο το 2007 αποσύρθηκαν λόγω απάτης ενενήντα έξι εργασίες σύμφωνα με τον καθηγητή Αρτούρο Καζαντεβάλ (Albert Einstein College, NY). Παρατηρούμε ότι από την ανορθολογική αυθεντία περάσαμε με πολύ μεγάλη ευκολία στην εξαπάτηση και στον νέο παραλογισμό της ψευδοεπιστήμης των συσχετίσεων, ενώ η κλασική ιατρική της έρευνας και της περίσκεψης κοντοστέκεται αμήχανη.

Οι λόγοι που βοηθούν σε αυτό το πέρασμα από την κλασική ιατρική στην ανορθολογική ήπια ιατρική, που τόσο διαφημίζεται στα ΜΜΕ, είναι πολλοί. Αναφέρω ενδεικτικά:

1.  η ελευθερία να λέμε απερίσκεπτα τη γνώμη μας,
2.  η σύνδεση οικονομικών συμφερόντων και ιατρικής,
3.  η κατακλυσμιαία πληροφόρηση (διαδίκτυο) για κάθε ιατρικό θέμα χωρίς κριτικό υπόβαθρο,
4.  ο επιστημονικός εγωισμός και η έριδα,
5.  η εν γένει αδυναμία της ιατρικής επιστήμης να λειτουργήσει με τους απαραβίαστους αντικειμενικούς κανόνες των   μαθηματικών, με τελικό στόχο να περάσουμε οριστικά από την εμπειρική στην επιστημονική ιατρική,
6.  η φυσική ευκολία με την οποία μάς πείθουν οι απλοϊκές συσχετίσεις εν αντιθέσει με τους απαιτητικούς συλλογισμούς, που απαιτούν κόπο.

Οι σύγχρονες κοινωνίες βρίσκονται ανάμεσα σε δύο αντίρροπες δυνάμεις: από τη μια πλευρά η απώλεια της αυθεντίας έχει ως αποτέλεσμα «μεγαλύτερη αυτονομία, αλλά λιγότερα σημεία αναφοράς, μεγαλύτερη ελευθερία επιλογών, αλλά λιγότερες βεβαιότητες, περισσότεροι χώροι συζήτησης, αλλά περισσότερες συγκρούσεις»*. Από την άλλη, ανθεί η «ιατρική της μέγιστης αποτελεσματικότητας και της ελάχιστης παρεμβατικότητας». Και αυτό για την κλασική ιατρική είναι μεγάλη πρόοδος, η καπήλευσή της από την ψευδοεπιστήμη των συσχετίσεων έχει ή θα έχει επιπτώσεις που δύσκολα μπορούμε να προβλέψουμε. Το αντιεμβολιαστικό κίνημα δείχνει τη σοβαρότητα του θέματος.

Σε μια εποχή απόλυτου ιατρικού επαγγελματισμού θα πρέπει να διατηρήσουμε, ως γιατροί, ακέραιη την ηθική μας ευθύνη. Είμαστε υπεύθυνοι, όταν επαγρυπνούμε για να κατακτήσουμε την νέα γνώση, όταν ενσκήπτουμε με θρησκευτική ευλάβεια στον ασθενή που πάσχει, όταν απομακρύνουμε με επιστημονικό θάρρος την αυταπάτη και την εξαπάτηση από τις ευάλωτες καρδιές. Το μόνο που απομένει στους πολίτες και τους ασθενείς είναι να εμπιστευθούν την επιστημονική ιατρική.

*Στο βιβλίο του Γάλλου φιλοσόφου, Alain Renaut, «Το τέλος της αυθεντίας» (εκδόσεις Πόλις 2007), μπορεί κάποιος να εμβαθύνει στην ιδέα της «αυθεντίας»