Πώς μπορούμε να προλάβουμε τον καρκίνο;

Γράφει ο
Δημήτρης Καλλιαμπάκος
Παθολόγος
Αναπληρωτής Διευθυντής Δ’ Παθολογικής Κλινικής ΜΗΤΕΡΑ

Τα κείμενα του Ιπποκράτη είναι αυτά που για πρώτη φορά ονομάζουν αυτή τη νόσο καρκίνο. Κατά τον 15ο αιώνα άρχισαν να χρησιμοποιούνται πιο επιστημονικές μέθοδοι στη μελέτη των κακοήθων ασθενειών. Το 19ο αιώνα γεννήθηκε ο κλάδος της ογκολογίας με τη συστηματική πλέον χρήση του μικροσκοπίου.

Τι προκαλεί όμως τον καρκίνο;

Ο καρκίνος προκαλείται από διαταραχές των γονιδίων, που φυσιολογικά ελέγχουν τον πολλαπλασιασμό και το θάνατο των κυττάρων. Διάφοροι περιβαλλοντικοί παράγοντες και παράγοντες του τρόπου ζωής μπορεί να προκαλέσουν μεταλλάξεις των φυσιολογικών γονιδίων και μετατροπή τους σε γονίδια που επιτρέπουν την ανάπτυξη του καρκίνου.

Η ασθένεια σήμερα

Οι πάσχοντες από καρκίνο ανέρχονται παγκοσμίως σε 25 περίπου εκατομμύρια ετησίως και, παρά την αυξανόμενη επιβίωση των ασθενών, οι θάνατοι φτάνουν τα 9 εκατομμύρια ετησίως. Σε άτομα κάτω των 80 ετών ο καρκίνος έχει πλέον ξεπεράσει τα καρδιαγγειακά νοσήματα ως την πρώτη αιτία θανάτου στις ΗΠΑ.

Η πρόληψη του καρκίνου

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ) περίπου το 50% των καρκίνων μπορούν να προληφθούν και αυτό αποτελεί την πιο αποτελεσματική μακροπρόθεσμη στρατηγική για τον έλεγχο της νόσου.

Η πρόληψη διακρίνεται σε πρωτογενή και δευτερογενή:

• Η πρωτογενής πρόληψη περιλαμβάνει ενέργειες που αποσκοπούν στην αποφυγή ή μείωση της έκθεσης σε παράγοντες που συνδέονται αιτιολογικά με κάποιες μορφές καρκίνου, όπως για παράδειγμα είναι το κάπνισμα στην ανάπτυξη καρκίνου του πνεύμονα.
  
• Η δευτερογενής πρόληψη αναφέρεται στη διάγνωση των κακοήθων νοσημάτων σε πρώιμο στάδιο που οδηγεί σε πιο αποτελεσματική θεραπεία και βελτίωση της επιβίωσης των ασθενών.

Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στην πρωτογενή πρόληψη και κυρίως στις απλές εκείνες πρακτικές που μπορούμε να ακολουθήσουμε ώστε να προστατευτούμε από τον καρκίνο.

Το κάπνισμα, η παχυσαρκία, η κακή διατροφή και η καθιστική ζωή, ευθύνονται για τα 2/3 όλων των περιπτώσεων καρκίνου στις ΗΠΑ, ενώ παγκοσμίως έχουν ταυτοποιηθεί 9 τροποποιήσιμα αίτια θανάτου από καρκίνο: κάπνισμα, κατανάλωση αλκοόλ, δίαιτα φτωχή σε φρούτα και λαχανικά, αυξημένο σωματικό βάρος, απουσία άσκησης, μη-ασφαλές σεξ, ρύπανση του αέρα, στερεά καύσιμα και μολυσμένες βελόνες σε υγειονομικούς χώρους.

Ο τρόπος ζωής έχει συσχετιστεί με πολλές κακοήθειες, με συχνότερες του πνεύμονα, του προστάτη, του μαστού και του παχέος εντέρου. Ενδεικτικά, σε μία μακροχρόνια μελέτη, οι συμμετέχοντες που ακολουθούσαν 4 βασικές αρχές υγιεινού τρόπου ζωής, δηλαδή δεν κάπνιζαν, ασκούνταν >3.5 ώρες την εβδομάδα, έκαναν υγιεινή διατροφή και είχαν φυσιολογικό σωματικό βάρος (ΒΜΙ <30), παρουσίασαν 65% λιγότερους καρκίνους συγκριτικά με άτομα που δεν ακολουθούσαν κανέναν από τους τέσσερις παραπάνω κανόνες.

Κάπνισμα

Αποτελεί τον πιο αποτρέψιμο παράγοντα κινδύνου για καρκίνο. Υπολογίζεται ότι το 22% των θανάτων από καρκίνο οφείλεται στις διάφορες μορφές καπνίσματος, ειδικά δε το 90% των θανάτων από καρκίνο του πνεύμονα αποδίδεται μόνο στο κάπνισμα. Σταματώντας τη χρήση καπνού αναμένονται σημαντικά οφέλη για την υγεία, ακόμα και για μακροχρόνια καπνιστές. Τα οφέλη αυτά εμφανίζονται ανεξαρτήτως ηλικίας και εντοπίζονται σχεδόν άμεσα μετά τη διακοπή.

Μειωμένη σωματική δραστηριότητα και παχυσαρκία

Η μειωμένη σωματική δραστηριότητα φαίνεται ότι αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου, και υπολογίζεται ότι ο καθιστικός τρόπος ζωής συνδέεται με το 5% των θανάτων από καρκίνο. Η σωματική άσκηση συνδέεται με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης διαφόρων ειδών καρκίνου, αλλά τα πιο ισχυρά δεδομένα αφορούν στον καρκίνο του μαστού και του παχέος εντέρου.

Εκτιμάται ότι η παχυσαρκία (ΒΜΙ >30) ευθύνεται για το 20% όλων των καρκίνων, με περίπου 4.5 εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως να αποδίδονται στο αυξημένο σωματικό βάρος.

Διατροφή

Η κατανάλωση κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος εμφανίζει ισχυρή συσχέτιση με τον καρκίνου του παχέος εντέρου και του προστάτη ενώ το επεξεργασμένο κρέας ειδικότερα (αλλαντικά, καπνιστά κρέατα κλπ.) κατατάσσεται πλέον από τον Π.Ο.Υ. στα ανθρώπινα καρκινογόνα. Αντίθετα, η αυξημένη κατανάλωση ντομάτας πιθανότατα μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του προστάτη.

Τα υψηλά επίπεδα πρόσληψης ασβεστίου αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του προστάτη. Το φυλλικό οξύ συνδέεται με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του παχέος εντέρου, τα δεδομένα όμως που αφορούν τη χρήση συμπληρωμάτων φυλλικού οξέος και πολυβιταμινών είναι ακόμα αμφιλεγόμενα.

Η κατανάλωση αλκοόλ, ακόμα και σε μέτριες ποσότητες, αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του παχέος εντέρου, του οισοφάγου, του μαστού, και του στοματοφάρυγγα. Η Αμερικανική Εταιρεία Καρκίνου εξέδωσε το 2020 νέες κατευθυντήριες οδηγίες για ελαχιστοποίηση (έως 1 ποτό ημερησίως) ή και πλήρη αποφυγή του αλκοόλ.

Ιονίζουσα ακτινοβολία

Οι κύριες πηγές έκθεσης σε αυτήν είναι ορισμένες διαγνωστικές μέθοδοι της ιατρικής όπως π.χ. οι αγγειογραφίες, οι αξονικές τομογραφίες και τα σπινθηρογραφήματα, καθώς και το φυσικό στοιχείο ραδόνιο που βρίσκεται στο υπέδαφος.

UV ακτινοβολία

Είναι καρκινογόνος για το δέρμα. Η αθροιστική έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία σε όλη τη διάρκεια της ζωής αυξάνει τον κίνδυνο μελανώματος και μη-μελανωματικών καρκίνων του δέρματος, αλλά ακόμα πιο επικίνδυνα είναι τα επαναλαμβανόμενα ηλιακά εγκαύματα στην παιδική-εφηβική ηλικία. Το τεχνητό μαύρισμα (solarium) έχει πλέον ταξινομηθεί ως καρκινογόνο, καθώς αυξάνει κατά 75% τον κίνδυνο μελανώματος σε άτομα που εκτέθηκαν πριν την ηλικία των 35 ετών.

Λοιμώξεις

Οι λοιμώδεις παράγοντες είναι υπεύθυνοι για το 22% των θανάτων από καρκίνο στις αναπτυσσόμενες χώρες και 6% στις αναπτυγμένες. Οι πιο σημαντικοί από αυτούς είναι:

• Ο ιός της ηπατίτιδας Β και C (καρκίνος ήπατος)- Η ηπατίτιδα Β προλαμβάνεται με το εμβόλιο Engerix, ενώ η ηπατίτιδα C για την οποία δεν υπάρχει εμβόλιο, αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με κατάλληλη αντιιική αγωγή
• Ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων HPV (καρκίνος τραχήλου μήτρας, αιδοίου κόλπου και πρωκτού) – Προλαμβάνεται με εμβολιασμό των κοριτσιών σε ηλικία >11 ετών και σε επιλεγμένες ομάδες αγοριών υψηλού κινδύνου επίσης > 11 ετών
• Το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού (καρκίνος στομάχου)- Αντιμετωπίζεται επιτυχώς με διάφορους συνδυασμούς αντιβιοτικών και PPis

Περιβαλλοντική μόλυνση

Υπολογίζεται ότι  έως και το 4% όλων των καρκίνων μπορεί να αποδοθεί στη μόλυνση του αέρα του νερού, του εδάφους και της τροφής, με κύριους εκπροσώπους τον αμίαντο, τις βαφές, το νικέλιο, το αρσενικό, τη βενζίνη κλπ.

Τέλος, η χημειοπροφύλαξη ερευνάται ως πιθανός τρόπος προστασίας από κάποιους τύπους καρκίνου, με κύριο εκπρόσωπο την ασπιρίνη. Σε πληθώρα μελετών έχει βρεθεί ότι η μακροχρόνια λήψη ασπιρίνης σε δόση >75mg ημερησίως από άτομα υψηλού καρδιαγγειακού κινδύνου άνω των 50 ετών προστατεύει από πολύποδες και καρκίνο του παχέος εντέρου. Παρόμοιες ενδείξεις αντικαρκινικής προστασίας σε διαβητικούς ασθενείς υπάρχουν και για το αντιδιαβητικό φάρμακο μετφορμίνη.

“Κάλλιον του θεραπεύειν το προλαμβάνειν”, έλεγε ο πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης.